Montage is een taal die we allemaal spreken. In een film of televisieprogramma duren de afzonderlijke shots maar een paar seconden. Toch nemen we het geheel weer als één ononderbroken geheel.
Dit is precies de reden dat de homevideo's van je famillieleden vaak zo saai zijn. Ze zijn zich niet bewust van het verschil tussen de werkelijkheidservaring van b.v. een documentaire, die geconstrueerd is met behulp van vele shots, en de homevideo, die bestaat uit een paar ellenlange shots die voornamelijk registreren.
Als tiener heeft de NCRV mij en mijn broertje een dag gevolgd--we hadden een bandje. Het was een fascinerende ervaring, omdat we bijvoorbeeld drie keer hetzelfde gebouw uit moesten lopen voordat we de 'juiste' shot hadden. En dat is wat op tv een verslag wordt van de werkelijkheid. Het is goed om bewust te zijn van het feit dat elk verslag geconstrueerd is.
Klassieke montagetaal
Taal bestaat bij gratie van conventies. Een scene begint altijd met een establishing shot. Een totaal die de omgeving laat zien. Dan een middentotaal dat bijvoorbeeld de aanwezige personages laat zien.
Vervolgens meerdere close-ups die de handeling in beeld brengen, afgewisseld met midden-totalen, die meer overzicht geven over hoe de handeling zich afspeelt.
Een goed voorbeeld is een sit-com. Die speelt zich meestal af via de woonkamer. De camera staat altijd aan dezelfde kant van de woonkamer, de kant van de tv, met uitzicht op de deur zodat duidelijk kan worden gemaakt wie er komen en gaan. De gemiddelde scene in de sitcom begint met een overzichtsshot van de woonkamer. Dit overzichtsshot wordt ook gebruikt als nieuwe personages binnenkomen. De handeling wordt aangeduid met midden-totalen en de dialoog vindt plaats tussen close-ups van de verschillende personages.
Als er verschillende close-ups elkaar opvolgen hebben ze vaak een relatie met elkaar. Je ziet iemand praten, dan volgt een close-up van de aangesprokene die terugspreekt. Of een close-up van iemand die kijkt, wijst, of schiet wordt afgewisseld met waarnaar gekeken, gewezen of geschoten wordt.
Twee gouden montageregels 1) snij altijd op de beweging. De ene shot eindigt met iemands arm die naar beneden gaat, de volgende shot begint met een mond die open gaat. Dit is cruciaal om geen aandacht te richten op de montage. Een uitzondering is bij de overgang tussen de ene scene en de andere scene. 2) snij niet 'over de as', d.w.z.: de totalen, midden-totalen en close ups verschillen in afstand tot het onderwerp, maar ze benaderen het in principe van dezelfde kant. Kijk maar in de sitcom: daar heb je meestal het oogpunt van de televisie, kijkend naar de bank. De personages worden vandaar in beeld gebracht. Je ziet niet ineens het achterhoofd van de personages, of de televisie, of de ramen of wat dan ook er te zien is aan die kant.
Het verbreken van conventies is een middel om spanning op te roepen. Om bijvoorbeeld de indruk te wekken dat een personage achtervolgd wordt zul je juist wél over de schouder knippen. En als je bijvoorbeeld een scene begint niet met een establishing shot maar midden in de actie zal de kijker gedesoriënteerd zijn. Wat gebeurt er? In thrillers wordt vaak van zulke middelen gebruik gemaakt.
(Het is natuurlijk denkbaar dat als een conventie voortdurend ondermijnd wordt, er een nieuwe conventie komt.)
Aantekeningen
Niet elke film is gemonteerd.
Vroege films (Lumière, Edison) waren niet gemonteerd: hier was de magie van het vastleggen nog het onderwerp en hoefde nog geen verhaal te worden verteld. En Andy Warhol staat er ook bekend om niet te knippen in zijn films. Ook hier heeft vastleggen (en voyeurisme) een belangrijke rol.
In Code Inconnu van Michael Haneke (2000) bestaan de scenes uit één take: bij elke cut is het beeld een aantal seconden zwart. De montage die normaal op de achtergrond blijft wordt op deze manier tot onderwerp gemaakt.
Hitchcock wilde Rope (1948) opnemen in één take, maar de rol film op een filmcamera kan maximaal 10 minuten duren. De cuts zijn verborgen door shots te laten eindigen op bijvoorbeeld de rug van een karakter, en vandaar de nieuwe shot te beginnen.
Nieuwe digitale technieken stelden Alexander Sokurov in staat om Russian Ark (2002) op te nemen in één lange take van zesennegentig minuten.
